चौदा वर्षांपूर्वीची गोष्ट, रॉय अलेक्झांड्रोविच मेदवेदेव या बुजुर्ग रशियन इतिहासकाराने व्लादिमीर पुतीन यांना विचारले होते, ‘राष्ट्राध्यक्ष झाल्यापासून आपल्या कोणत्या चुका झाल्या असे तुम्हाला वाटते?’ यावर पुतीन उत्तरले, ‘एकही नाही!’ आज त्याच पुतीननी घेतलेला युपेनवरील हल्ल्याचा निर्णय चुकीचा होता असे रशियातील बहुतेक राजकारणी आणि उच्चपदस्थांना वाटत आहे. युपेनवर हल्ला करायलाच हवा होता अशा मताचे आणि करायला नको होता अशा मताचे अशा दोन्ही बाजूंच्या रशियन धुरीण मंडळींमध्ये पुतीन यांच्या विरोधात असंतोष वाढत आहे. ‘पुतीनशिवाय रशिया’ कसा असेल आणि त्यांचे वारसदार कोण असतील या प्रश्नांची चर्चा ते करू लागले आहेत.
युपेन हल्ल्यानंतर आठवडाभराची गोष्टः- ‘रशियात एखादा ब्रुटस वगैरे आहे का?’ असा प्रश्न अमेरिकेच्या सिनेटचे सदस्य लिंडसे ग्रॅहॅम यांनी ‘ट्विटर’वर विचारला होता. ‘ब्रुटस, तूसुद्धा?’ हे नाटकातील उद्गार बहुतेकांना ठाऊक असतात. रोमन सम्राट ज्युलिअस सीझर याच्या काळात यादवी युद्ध उसळले, त्यावेळी सीझरच्या वरि÷ सरदारांपैकी काहींनी सम्राटाच्या हत्येचा कट रचला, त्यात ब्रुटसची भूमिका महत्त्वाची होती, सम्राटाच्या विश्वासातील माणसांत त्याचा समावेश होता. या शब्दाचा दुसरा अर्थ ‘माथेफिरू माणूस’ असा आहे. लिंडसे ग्रॅहॅम यांच्या ‘ट्विट’चा मतितार्थ काय हे या दोन गोष्टींवरून ध्यानात येईल.
युपेन युद्ध सुरू झाल्यावर दोन महिन्यांत पुतीन यांच्या हत्येचा प्रयत्न करण्यात आला होता, असे युपेन लष्कराच्या गुप्तचर विभागाचे प्रमुख मेजर जनरल किरिलो बुदानोव्ह यांनी ‘युपेनस्का प्रावदा’ या ऑनलाईन वृत्तपत्राला सांगितले होते. या प्रयत्नांचा खुद्द पुतीन यांना सुगावा लागला असावा. त्यामागे कॉकेशस प्रांतातील शक्तींचा हात असावा असा संशयही त्यांनी व्यक्त केला होता. तथापि तो प्रयत्न पूर्णपणे फसला असे ते म्हणाले. ‘द गार्डनर’ या प्रसिद्ध वृत्तपत्रात ‘पुतीन जिवंत असेपर्यंत युपेन युद्ध थांबणार नाही’ अशा आशयाचा लेखच छापून आला होता.
त्यांच्या हत्येच्या प्रयत्नांचे वृत्त खोडून काढताना काही पत्रकार आणि माहितगार व्यक्तींनी म्हटले की त्यांच्याशी थेट संपर्क होणाऱया माणसांची संख्या अतिशय कमी आहे. ते ‘कोविड’मधून गेले आहेत आणि अगदी कमी व्यक्तींशी संपर्क ठेवतात, त्यांच्या भोवतालचे वातावरण अधिकाधिक नियंत्रणाखाली रहात आहे, अशा स्थितीत त्यांच्या हत्येचा प्रयत्न केला जाणे हे महाकठीण काम आहे.
पुतीन यांना कर्करोगाने ग्रासले आहे, अशी बातमी तीन आठवडय़ांपूर्वी एका महत्त्वाच्या इंग्रजी माध्यमाने दिली. नाझी शक्तींवर मिळविलेल्या सरशीचा स्मृति-उत्सव साजरा करण्यासाठी झालेल्या ‘व्हिक्टरी परेड’च्या वेळी थंडीपासून संरक्षण करण्यासाठी त्यांनी इतरांपेक्षा जास्त गरम कपडे घातले होते आणि त्यांचे शरीर थरथरत होते, असा दावा एका वरि÷ व्यावसायिकाने केल्याचे ते वृत्त होते, रशियातील राज्यकारभाराची सूत्रे जेथून हलतात त्या ‘पेमलिन’ने अर्थातच या साऱयाबाबत मौन पाळले आहे. पण काहीतरी घडत आहे, रशियाचे सर्वेसर्वा व्लादिमीर पुतीन यांना सध्या दुष्टग्रहांनी घेरले आहे हे नक्की!
मागच्या शतकातील नवव्या दशकाच्या अखेरीस साम्यवादी सोव्हिएत रशियाचे विघटन झाले, अमेरिकेच्या विरोधात ठामपणे पाय रोवून उभे राहणारे ते बलाढ्य राष्ट्र अडचणीत आले, त्याची सत्तासूत्रे सांभाळणारे जेरीस आले. यातून पुतीन यांचा उदय झाला. 1999 मध्ये राष्ट्राध्यक्ष पदाचा कारभार स्वीकारल्यावर त्यांनी रशियाच्या पुनर्बांधणीसाठी योजनाबद्ध प्रयत्न केले. या लेखाच्या सुरुवातीला उल्लेखिलेले इतिहासकार मेदवेदेव यांच्या मते रशियातील लक्षाधीश व्यक्तींची संख्या अवघी दहा हजार होती, ती पाच लाखांवर पोहोचली, आणि अब्जाधीशांची अवघी आठ होती ती एकशेएक बनली. पुतीन यांच्या कारभाराचा पहिल्या दहा वर्षांचा तो लेखाजोखा होता.
इतक्मया मोठय़ा प्रमाणावर यशस्वी झालेले पुतीन आज बहुसंख्य रशियन शहाण्या माणसांच्या नाराजीचा विषय बनले आहेत. अर्थव्यवस्था खालावल्यामुळे जनता त्यांच्या नेतृत्वावर नाराज झाली आहे. युपेन युद्धाचे समर्थक आणि विरोधक अशा दोन्ही गटांत त्यांच्याबद्दल असंतोष वाढत आहे, असे वृत्त ‘मेदुझा’ या रशियन-इंग्रजी वृत्त-संकेतस्थळावर (न्यूज वेबसाईटवर) प्रकाशित झाले आहे. रशियाच्या विभाजनातून जन्मलेल्या लाटव्हिया या देशात ते संकेतस्थळ चालते. ‘पुतीनबाबत समाधानी असे कोणी नाही,’ असे मत ‘मेदुझा’मधून मांडण्यात आले आहे. लोकेच्छा म्हणा अगर सार्वत्रिक समजूत म्हणा, पुतीन सत्तेवर राहण्याचा काळ संपत आला आहे, अशी भावना बळावत चालली आहे.
रशियातील अनेक लोकांना आता युद्धसमाप्तीची प्रतीक्षा आहे. सध्या युद्धभूमीवर फार काही गडबड नसली तरी वातावरण तप्तच आहे, या अवस्थेतून बाहेर पडण्याचा मार्ग पुतीन यांना समजत नाही, असे रशियन धुरीणांना वाटते. चक्रव्यूहात सापडलेल्या अभिमन्यूसारखीच अवस्था म्हणायची ही! सत्ताधाऱयांच्या वर्तुळात अगदी कमी माणसे असली की सत्तेवर आणि कारभारावर चांगली पकड राहते असे सुरुवातीपासून मत असलेले पुतीन यांच्या युपेनवर हल्ला करण्याच्या निर्णयाने पेमलिनमधील उच्चपदस्थ हादरले, असे निरीक्षण ‘मेदुझा’ने नोंदवले. या युद्धामुळे पाश्चिमात्य राष्ट्रांकडून लादल्या जाणाऱया निर्बंधांमुळे आपली राजकीय कारकीर्दच काय, पण जीवनही संपुष्टात येईल अशी भीती त्यांना वाटू लागली आहे.
युद्धामुळे अमेरिकेने रशियावर अभूतपूर्व निर्बंध लादले. रशियाकडून तेल आयात करणे थांबवले. या निर्बंधांनी रशियातील प्रसारमाध्यमे, उद्योग-व्यवसाय, कित्येक रशियन संघटना, त्या देशातील सत्तावर्तुळातील महाजन आणि खुद्द पुतीन या साऱयांनाच जखडून टाकले आहे. सामान्यांचे जगणे कठीण होऊन बसले आहे. परिणामांचा विचार न करता युद्ध पुकारले ही मोठी चूक झाली असे रशियातील युद्धखोर राजकीय मुखंडांनाही वाटू लागले आहे. यात पुतीन यांची कारकीर्द संपणार हे निश्चित दिसत आहे.
राजेंद्रप्रसाद स. मसुरकर