अमेरिकेतील कॅलिफोर्नियामध्ये अनेक घरांची राखकरणारी भीषण आग लागली त्या घटनेला सोमवार 25 जुलै रोजी एक वर्ष पूर्ण होईल, दक्षिण युरोप खंडाच्या काही जंगलात लागलेल्या महाभयंकर आगीला 26 तारखेला एक वर्ष पूर्ण होईल. गेल्या वषी 24 जुलै रोजी महाराष्ट्रात कोंकणातील चिपळूण हे मध्यवर्ती शहर महापुराने वेढले होते, त्याच वेळी युरोपातील कित्येक देशांतही मोठमोठे पूर येण्याएवढा पाऊस पडला आणि काही ठिकाणी भयंकर वणवे लागून कुरणेच्या कुरणे जळून खाक झाली. एका अर्थी जुलै महिन्याची अखेर आणि ऑगस्ट महिन्याचा पूर्वार्ध हा अडीचतीन आठवडय़ांचा काळ म्हणजे त्या प्रलयसदृश नैसर्गिक आपत्तीचा पहिला स्मृतिदिनच म्हणता येईल.
‘ग्लोबल वॉर्मिंग’ अर्थात ‘जागतिक तापमानवाढ’ आणि ‘क्लायमेट चेंज’ अर्थात ‘हवामान बदल’ हे शब्द अजिबात नवे राहिले नाहीत. पण त्या चमत्कारिक नैसर्गिक परिस्थितीचे निरनिराळे आविष्कार मात्र अपरिचित आहेत आणि अचंबित करणारे आहेत. जगाच्या विविध भागांतील हवामान भूगोलाच्या पुस्तकात अभ्यासायला मिळते, त्यात भारत हा समशीतोष्ण हवामानाचा देश, पश्चिम आशिया हा अतिउष्ण वाळवंटी प्रदेश, उत्तर अमेरिकेचा पुष्कळसा भाग हा आल्हाददायक थंड हवामानाचा आणि युरोप हे अतिथंड हवेचे खंड अशी विभागणी केलेली असते. पण गेल्या काही दिवसांतील तापमानाच्या नोंदी पाहिल्या तर ही पुस्तके आता बदलावी लागणार असे वाटल्यावाचून राहणार नाही. जुलैच्या पहिल्या पंधरवडय़ात जर्मनी आणि फ्रान्स या एरवी उत्साहवर्धक थंडी असणाऱया देशांच्या काही भागांत तापमापकांचा पारा 40 अंशांपर्यंत चढला होता.
चालू वर्षाच्या पहिल्या सहामाहीत फ्रान्स आणि स्पेनमधील 40 टक्के जमीन या अतिउष्णतेने बेचिराख झाल्याची माहिती पुढे आली आहे. युरोपियन युनियन प्रदेशातील अडीच लाख हेक्टर जमीन वणव्यात जळून गेली. या जमिनीचे आकारमान 2008 ते 2020 या काळातील वणवे लागलेल्या जमिनीच्या तिप्पट होते. नैसर्गिक आपत्तीची भीषणता दिवसेंदिवस वाढत आहे असा याचा अर्थ.
जागतिक तापमान वाढीचा पहिला परिणाम तापमापकाचा पारा आणखी वर चढण्यात दिसतो. आखाती देशांमध्ये नोकरीनिमित्त जाणाऱया भारतीयांकडून तिकडे चाळीस बेचाळीस अंश तापमान असते असे ऐकूनच इकडे राहणाऱया लोकांना घाम फुटत असे, पण गेल्या काही वर्षांत भारतात चाळीस अंश हे सर्वसाधारण बनून गेले. चालू वर्षाच्या मार्च-एप्रिल महिन्यांत भारत आणि पाकिस्तानातील बऱयाच प्रांतांत तापमान पन्नास अंशांपर्यंत वाढले. अमेरिकेतील (यूएस) दक्षिणकडील प्रदेशही बऱयापैकी सुखद हवामानाचे मानले जातात, पण फ्लोरिडासारख्या प्रांतात जानेवारी महिन्यात 44 अंश तापमान झाले होते. दक्षिण गोलार्धातील ऑस्ट्रेलिया आणि युरूग्वे या देशांतही ते पन्नास अंशांवर पोहोचले.
इतक्मया उष्ण हवेत कसे काय जगायचे हा प्रश्न तुमच्या मनात येत असेल तर त्याला दाबून टाकण्याखेरीज काही पर्याय दिसत नाही. कारण तापमापकाने चाळीसची मर्यादा ओलांडली नाही असा ध्रुवीय भूमी वगळता एकही प्रदेश पृथ्वीतलावर उरला नाही. कॅनडा, तुर्कस्तान, इटलीमध्ये गेल्या वषीच तापमान 48 अंश झाले होते. भारतावर राज्य स्थापन केल्यावर इथला उष्मा सहन होत नाही म्हणून सिमला, महाबळेश्वर आणि उटी वगैरे ठिकाणी उन्हाळय़ात जाऊन राहणाऱया ब्रिटिशांच्या देशातही काही दिवसांपूर्वी प्रथमच चाळीस अंशांच्या पुढे तापमान पोहोचले, अशी बातमी ‘द गार्डियन’ या वृत्तपत्राने प्रसिद्ध केली आणि या उष्णतेच्या लाटेमुळे लंडन शहरात कसा हाहाःकार उडाला त्याचे वर्णन केले. तिथली पोलीस यंत्रणा सावध झाली, वेनिंग्टन नांवाच्या लंडननजीकच्या खेडय़ात मोठी आग लागली, लंडन अग्निशमन पथकातील कर्मचाऱयांनी यापूर्वी पाहिले नव्हते इतके मोठे आगीचे लोळ उठले. इतक्मया उष्णतेची सवयच नसलेल्या ब्रिटिश लोकांना पटापट उष्माघाताचे झटके येऊ लागले, एका तासात चारशे ठिकाणांहून रुग्णवाहिकेसाठी फोन आल्याचे या वृत्तात म्हटले आहे. जगातील पहिली रेल्वे त्याच देशात धावली. जमिनीखालून पळणाऱया ‘मेट्रो’ रेल्वेगाडय़ा हे या महानगराचे भूषण खरे, पण तिथे इतके उकडू लागले की विचारता सोय नाही. वाहतूक सचिव ग्रँट शाप्स म्हणाले की ‘इतक्मया उच्च तापमानाला टिकाव धरणारे बांधकाम करावे लागेल असा विचारच व्हिक्टोरियन युगात कोणी केला नव्हता.
या प्रदेशाचे भवितव्य किती कठीण असेल याचा अंदाज यावरून येईल. रोमन सम्राट ज्युलिअस सीझरच्या फौजांनी इंग्लंडच्या दिशेने कूच केले तेव्हा इंग्लिश खाडी ओलांडल्यावर अतिथंडीमुळे कित्येक सैनिक मुख्य भूमीजवळच्या बेटांवरच गारठून मेले. आता अशी एखादी फौज काही कारणाने इंग्लंडकडे निघाली तर उष्माघातावरील औषधांचा मोठा साठा तिला सोबत ठेवावा लागेल.
जगातील सरासरी तापमानवाढ मोजली असता जून महिन्यात ती साडेसात टक्के आढळली. पृथ्वीच्या पृ÷भागावरील सरासरी तापमान विसाव्या शतकात 15.5 अंश सेल्सिअस होते, उत्तर गोलार्धातील फक्त जमिनीच्या पृ÷भागाचे तापमान 1.56 अंश सेल्सिअसने वाढले. गेल्या एकशे त्रेचाळीस वर्षांत ही सर्वाधिक वाढ होती. उत्तर अमेरिका, युरोप, आशिया, उत्तर आफ्रिकेचा काही भाग, अरब द्वीपकल्प, पश्चिम आणि उत्तर ऑस्ट्रेलियन महासागरी प्रदेश, मध्यपूर्व आणि चीनच्या काही प्रदेशांत ही वाढ जाणवली. याचवेळी सरासरीपेक्षा थंड तापमानाच्या जवळ जाणाऱया काही नोंदीही दिसून आल्या. हा बदल दक्षिण अमेरिकेतील पश्चिम व दक्षिण भाग, पूर्व ऑस्ट्रेलियाचा थोडा प्रदेश, पश्चिम रशियाचा थोडा प्रदेश, दक्षिण आफ्रिकेचा थोडा प्रदेश या भागांत तापमान कमी झाल्याचे आढळत आहे. युरोपात जंगलांना आगी लागण्याचा हंगाम अलीकडे सरकला आहे. ‘हवामान बदलां’चा आविष्कार उग्र रूपाने तुम्हा आम्हा सर्वांना सामोरा येऊ लागला आहे.
राजेंद्रप्रसाद स. मसुरकर