रुपया डॉलरच्या तुलनेत घसरतोय, अशी ओरड सध्या सुरु आहे. एक वर्षापूर्वी साधारणतः 75 रुपयाच्या आसपास असणारी डॉलरची किंमत आता 83 रुपये झाली आहे. ही घसरण एकाच वर्षात 10 टक्क्यांहून अधिक आहे. हे पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या सरकारचे अपशय आहे. या सरकारला अर्थशास्त्र कशाशी खातात हे माहीत नाही. पंतप्रधान मोदी हे मनमोहन सिंग यांच्याप्रमाणे अर्थतज्ञ नाहीत. त्यांना अर्थशास्त्रातली फारशी गती नाही. ते केवळ भावनेच्या जोरावर आपली लोकप्रियता टिकवून आहेत. परिणामी देशाची अर्थव्यवस्था आणि अर्थव्यवस्थेबरोबर रुपयाही वेगाने कोसळत आहे. हे असेच सुरु राहिले तर मात्र, देश झपाटय़ाने ग्रीस, श्रीलंका किंवा झिम्बाब्वे या देशांप्रमाणे आपणही दिवाळखोर होऊ. सध्याच्या केंद्र सरकारला अर्थव्यवस्था सांभाळणे कठीण होत आहे. मनमोहन सिंगांच्या वेळी बघा कशी अर्थव्यवस्था जोमात होती, इत्यादी टीकांचे प्रहार सध्या चहूबाजूंनी होताना दिसत आहेत. प्रभावी भाषेत आणि मोठय़ा आवाजात अशी काहीबाही मांडणी केली की सर्वसामान्यही भ्रमित होतात. पण ही सर्व टीका खरोखरच वस्तुस्थितीवर आधारीत आहे, की हा केवळ एक भ्रम निर्माण करण्याचा, आणि त्यायोगे राजकीय हेतू साध्य करुन घेण्याचा प्रयत्न आहे, याची छाननी करणे अत्यावश्यक आहे. कोणाचीही बाजू न घेता, किंवा एकांकी पद्धत टाळून अशी छाननी केल्यास सत्य नेमके काय आहे, यावर प्रकाश पडतो. रुपयासंदर्भातल्या सध्याच्या वदंता तपासण्याचा हा एक प्रयत्न…
वादाचे कारण निर्मला सीतारामन
ड भारताच्या अर्थमंत्री निर्मला सीतारामन यांनी नुकतेच केलेले एक विधान सध्या वादाचा, चेष्टेचा आणि राजकीय टीकाटिप्पणीचा विषय बनले आहे. रुपयाची सद्यःस्थिती समजून घेण्यापूर्वी हे विधान काय आहे ते पाहू.
ड भारतीय रुपया सध्या नीचांकी स्तरावर पोहचला आहे. मात्र, ही रुपयाची घसरण नाही तर डॉलर बळकट होत आहे. त्यामुळे रुपया घसरल्यासारखा भासत आहे, असे केंद्रीय अर्थमंत्री सीतारामन यग्नांचे मूळ विधान आहे.
ड या विधानावर त्वरित प्रतिक्रियांचा पाऊस पडणे स्वाभाविकच होते. राजकीय वर्तुळात कुशंका आणि टोमणेबाजी यांना ऊत आला आहे. घास खाल्ला म्हणा किंवा तोंडात गेला म्हणा. फरक काय, असा प्रश्न विचारला जातोय.
ड तेव्हा अर्थमंत्र्यांच्या विधानाचा नेमका अर्थ काय हे समजून घेण्यापूर्वी जगाच्या अर्थव्यवस्थेत डॉलरचे महत्व काय आणि का हे समजून घेणे आवश्यक आहे. डॉलर हा जागतिक अर्थव्यवस्थेचा कणा दुसऱया महायुद्धापासून मानला जातो.
जागतिक अर्थव्यवस्था आणि डॉलर
ड जगाच्या अर्थव्यस्थेत डॉलर हा निकष्घ मानला जातो. अर्थव्यवस्थेची प्रत्येक आकडेवारी डॉलरच्या परिभाषेत मांडली जात. आजही अमेरिका हा जगातील आर्थिकदृष्टय़ा सर्वात प्रबळ देश आहे. त्यामुळे त्याचे चलन असणारा डॉलर हे जगातिक अर्थव्यवस्थेच्या मोजमापाचे परिणाम आहे. म्हणूनच प्रत्येक देशाच्या चनलनाची पत आणि प्रत डॉलरच्या तुलनेत त्याची किंमत किती यावर अवलंबून असते. भारताचे चलन रुपया हे देखील या वस्तुस्थितीला अपवाद नाही.
ड दुसऱया महायुद्धापूवीं, अर्थात, साधारणत 80 वर्षांपूर्वी ब्रिटन ही एकमेव सर्वात प्रबळ महासत्ता होती. त्यामुळे आज जे स्थान डॉलरचे आहे ते त्यावेळी ब्रिटनचे चलन असणाऱया पौंड स्टर्लिंगचे होते. आता तशी स्थिती नाही. दुसऱया महायुद्धानंतर पौंडाच रंग मावळत गेला. तर डॉलरचा आलेख चढू लागला. प्रथम क्रमांकाची महासत्ता हे ब्रिटनचे स्थान अमेरिकेने पटकाविले. त्यामुळे अमेरिकेचे चलन असणारा डॉलर जगाच्या अर्थव्यवस्थेवर अधिराज्य गाजवू लागला.
ड आजही हीच स्थिती आहे. म्हणून अमेरिका वगळता दुसऱया कोणत्याही देशाची अर्थव्यवस्था नेमकी किती खोल आणि सुदृढ आहे हे त्या देशाचे चलन अमेरिकेच्या डॉलरच्या तुलनेत किती किमतीचे आहे, यावर अवलंबून आहे. भारतापेक्षाही बलाढय़ अर्थव्यवस्था असणारे चीन, जपान, जर्मनी, ब्रिटन, ऑस्ट्रेलिया, कॅनडा, फ्रान्स, स्वीडन आणि रशिया या देशांच्या संदर्भातही डॉलरचे महत्व कमी होत नाही. प्रथम हे समजून घेणे अति आवश्यक आहे.
रुपयाची स्थिती नेमकी काय
ड ऑक्टोबर 2021 मध्ये रुपयाची किंमत डॉलरच्या तुलनेत साधारणतः 75 रुपये अशी होती. याचा अर्थ असा की एक डॉलर विकत घ्यायचा असेल तर 75 रुपये मोजावे लागत होते. आज ऑक्टोबर 2022 मध्ये एक डॉलर विकत घ्यायचा असेल तर 83 रुपये द्यावे लागतात. ही वस्तुस्थिती नाकारता येत नाही.
ड पण लक्षात घेण्याचा मुद्दा असा की रुपयाची पत डॉलरच्या तुलनेत घसरत असली तरी ती युरो, पौंड, येन, युवान मार्क आणि ऑस्ट्रेलियन आणि कॅनेडियन डॉलर यांच्या तुलनेत बरीच वधारली आहेत. ही चलने असणारे देश आर्थिकदृष्टय़ा भारतापेक्षाही प्रबळ आहेत ही बाब लक्षात घेता रुपयाची पत कळून येते.
ड हीच चलने डॉलरच्या तुलनेत एक वर्षात रुपयापेक्षाही जास्त घसरली आहेत. याचाच अर्थ असा की रुपयाची घसरण जर एका वर्षात आठ पॉईंटस् झाली असेल तर ब्रिटनचे चलन असणारा पौंड डॉलरच्या तुलनेत 15 पॉईंट घसरला आहे. हीच स्थिती फ्रान्सचा प्रँक, जपानचा येन, चीनचा युवान, इत्यादी चलनांची आहे.
ड याचा अर्थ असा की, रुपयाची डॉलरच्या दृष्टीकोनातून पत कमी झाली असली तरी इतर बलाढय़ देशांच्या तुलनेत वाढली आहे. इतर देशांच्या चलनांची डॉलरच्या तुलनेतील पत भारताच्या चलनापेक्षा जास्त घसरली आहे. थोडक्यात, रुपया डॉलरशी आपली लढाई इतर चलनांच्या तुलनेत जोमाने करत आहे.
ड या बाबी या लेखात दिलेल्या 2 कोष्टकांवरुन स्पष्टपणे दिसून येतात. या कोष्टकात डॉलर आणि इतर बलाढय़ देशांच्या चलनांची तसेच भारताच्या रुपयाची 2021 मधील आणि 2022 मधील तुलनात्मक किंमत दिली आहे. त्यावरुन असा निष्कर्ष काढता येतो की रुपया इतर चलनांच्या तुलनेत अधिक बळकट आहे.
कोष्टक क्रमांक 1
रुपया आणि इतर चलने यांची तुलनात्मक किंमत
ब्रिटीश पौंड
ऑक्टोबर 2021 मधील किंमत 104 रुपये
ऑक्टोबर 2022 मधील किंमत 92 रुपये
एक वर्षात रुपया 12 ने वधारला
युरोपियन महासंघाचा युरो
ऑक्टोबर 2021 मधील किंमत 88 रुपये
ऑक्टोबर 2022 मधील किंमत 82 रुपये
एक वर्षात रुपया 6 ने वधारला
जपानचा येन
ऑक्टोबर 2021 मधील किंमत 0.65 रुपये
ऑक्टोबर 2022 मधील किंमत 0.55 रुपये
रुपया 0.10 ने वधारला
अमेरिकेचा डॉलर
ऑक्टोबर 2021 मधील किंमत 75 रुपये
ऑक्टोबर 2022 मधील किंमत 82 रुपये
रुपया 7 ने घसरला
कोष्टक क्रमांक 2
डॉलरच्या तुलनेत इतर चलनांची सरासरी किंमत
ऑक्टोबर 2021 मध्ये 6 महत्वाच्या चलनांची डॉलरच्या तुलनेत सरासरी किंमत 93
ऑक्टोबर 2022 मध्ये 6 महत्वाच्या चलनांची डॉलरच्या तुलनेत सरासरी किंमत 112
असे घडण्याची कारणे
ड आंतरराष्ट्रीय बाजारात कच्च्या इंधन तेलाचे दर वाढले. त्यामुळे भारताला एक वर्षात तेल आयातीसाठी 30 टक्के रक्कम अधिक द्यावी लागली. ही रक्कम डॉलरमध्येच द्यावी लागत असल्याने डॉलरचा साठा कमी झाला. परिणामी रुपयाची काही प्रमाणात घसरण झाली ही बाब किमती पाहिल्यास स्पष्ट होते.
ड डॉलर वगळता इतर चलनांच्या संदर्भात पाहिले असता रुपया अधिक बळकट झाल्याचे दिसून येते. कारण या चलनांमध्ये आपल्याला आयात मालांची किंमत चुकवावी लागत नाही. ती प्रामुख्याने डॉलरमध्येच द्यावी लागते. असे असले तरी डॉलरच्या तुलनेत रुपया इतर चलनांच्या मानाने फारसा घसरलेला नाही.
ड अमेरिकेच्या मध्यवर्ती बँकेचा व्याजदर ऑक्टोबर 2021 मध्ये नगण्य म्हणजे जवळपास 1 टक्का होता. तो एक वर्षात आता 3.5 टक्के झाला आहे. परिणामी, भारतातून डॉलर या वाढीव व्याजदराने अमेरिकेकडे चालला आहे. परिणामी, भारतीय रुपयाची प्रत डॉलरच्या तुलनेत घसरणे स्वाभाविक आहे.
ड अन्य मोठय़ा देशांमध्येही हीच प्रक्रिया भारतापेक्षाही अधिक तीव्रपणे घडलेली आहे. साहजिकच या देशांची चलने डॉलरच्या संदर्भात रुपयाच्या मानाने अधिक घसरलेली दिसून येतात. याचाच अर्थ असा की रुपयाची घसरण झाली असली तरी ती अन्य चलनांच्या तुलनेत ही घसरण बरीच कमी आणि नियंत्रणात आहे.
भारताचे मागचे सरकार आणि आताचे सरकार यांची तुलना
मनमोहनसिंग सिंग सरकार
2008 मध्ये डॉलरची सरासरी किंमत 40 रुपये
2014 मध्ये डॉलरची सरासरी किंमत 63 रुपये
पंतप्रधान मोदी यांचे सरकार
2016 मध्ये डॉलरची किंमत सरासरी 70 रुपये
2022 मध्ये डॉलरची किंमत सरासरी 78 रुपये
याचाच अर्थ असा की मागच्या सरकारच्या शेवटच्या सहा वर्षांच्या काळात रुपया 23 ने घसरला. तर सध्याच्या सरकारच्या शेवटच्या सहा वर्षात तो 8 ने घसरला. 2008 ते 20014 या काळात डॉलर इतर चलनांच्या तुलनेत कमजोर होता. तसेच अमेरिकेच्या मध्यवर्ती बँकेचा दर 1 टक्क्याहून कमी होता. तरीही रुपयाची घसरण अधिक प्रमाणात झाली. मात्र गेल्या सहा वर्षांमध्ये डॉलर सर्वच चलनांच्या तुलनेत अधिक बळकट असूनही आणि अमेरिकेच्या मध्यवर्ती बँकेचा व्याजदर वाढलेला असूनही रुपयाची घसरण त्या मानाने बरीच कमी आहे. यावरुन सूज्ञांना रुपयाच्या त्यावेळच्या आणि सध्याच्या स्थितीची योग्य ती कल्पना येईलच.
अंतिम निष्कर्ष
ड भारताच्या अर्थमंत्री निर्मला सीतारामन म्हणतात त्याप्रमाणे रुपयाची घसरण होत नाही आहे, तर डॉलर अधिक बळकट होत आहे. जर रुपयाच कमजोर होत असता तर पौंड, येन आणि युरोच्या किमतीही वाढल्या असत्या. पण तसे झालेले नाही. उलट या चलनांच्या किमती रुपयाच्या तुलनेत कमी झाल्या आहेत. याचाच अर्थ असा की रुपया इतर चलनांच्या तुलनेत डॉलरची झुंज देत आहे.
ड भारतातील विरोधी पक्षांनी घसरत्या रुपयासाठी पंतप्रधान मोदी यांच्या सरकारला धारेवर धरण्याआधी मागच्या सरकारच्या काळात जागतिक स्थिती अनुकूल असतानाही रुपयाची डॉलरसह सर्वच मुख चलनांच्या तुलनेत कशी घसरण होत होती ते पाहिले पाहिजे. तसेच आता जागतिक स्थिती प्रतिकूल असतानाही रुपया डॉलरशी कशी लढाई करत आहे, तेही समजून घेतले पाहिजे.
-संकलन – अजित दात्ये